ลักษณะไทย หนังสือวัฒนธรรม
"หนังสือชุดนี้จัดทำขึ้นด้วยเจตนาที่จะให้ผู้อ่านได้รู้ถึงลักษณะไทย ด้วยการมองเมืองไทยและคนไทย โดยผ่านทางวัฒนธรม" พล.ต.ม.ร.ว.คึกฤทธิ์ ปราโมช อดีตนายกรัฐมนตรี เขียนขึ้นต้นคำนำหนังสือชุด "ลักษณะไทย" ที่ท่านรับเป็นบรรณาธิการในการผลิตหนังสือชุดนี้ เมื่อวันที่ 11 ก.ย.2524 เมื่อเกือบ 30 ปีมาแล้ว
"ลักษณะไทย" เป็นหนังสือชุด จำนวน 4 เล่ม ที่เรียบเรียงและรวบรวมองค์ความรู้เกี่ยวกับวัฒนธรรมไทยในทุกด้าน เริ่มจัดทำตั้งแต่พ.ศ.2520 ผ่านอุปสรรคนานัปการ ใช้เวลากว่า 30 ปี หนังสือชุดนี้จึงสำเร็จออกมา
ธนาคารกรุงเทพ จัดพิมพ์ลักษณะไทยชุดสมบูรณ์ทั้ง 4 เล่ม จำนวน 2,000 ชุด หรือ 8,000 เล่ม เพื่อเฉลิมพระเกียรติพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว เนื่องในวโรกาสมหามงคลเฉลิมพระชนมพรรษา 80 พรรษา
โดยทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมารี เสด็จพระราช ดำเนินแทนพระองค์รับมอบเมื่อวันที่ 30 มี.ค.ที่ผ่านมา
หนังสือส่วนหนึ่งทูลเกล้าฯ ถวายพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว ส่วนที่เหลือพระราชทานพระบรมราชานุญาตให้ธนาคารส่งมอบแก่ห้องสมุดสถาบันการศึกษา หน่วยงานภาครัฐและเอกชนทั่วประเทศ
พ.อ.หญิง คุณนิออน สนิทวงศ์ ณ อยุธยา บรรณาธิการ อธิบายถึงที่มาไว้ในคำชี้แจงเมื่อเดือน ธ.ค.2551 ว่า เป็นหนังสือชุดที่เกิดจากความคิดของนายบุญชู โรจนเสถียร อดีตรองนายกรัฐมนตรี อดีตรมว.คลัง สมัยดำรงตำแหน่งเป็นกรรมการผู้จัดการธนาคารกรุงเทพ จำกัด เพื่อเป็นอภินันทนาการในโอกาสเปิดสำนักงานใหญ่ ถนนสีลม เมื่อปีพ.ศ.2525
จากนั้นนำไปปรึกษาม.ร.ว.คึกฤทธิ์ ให้เป็นบรรณาธิการ พร้อมทั้งขอให้เป็นผู้รวบรวมนักวิชาการทั้งจากสถาบันภาครัฐและเอกชน รวมถึงนักวิชาการอิสระมาร่วมกันทำงานชิ้นนี้เพื่อให้ได้เนื้อหาที่หลากหลาย
เนื้อหาเป็น 4 เรื่องใหญ่ คือ เล่มที่ 1 ภูมิหลัง, เล่มที่ 2 ทัศนศิลป์, เล่มที่ 3 ศิลปะการแสดง, และเล่มที่ 4 วัฒนธรรมพื้นบ้าน
เล่มที่ 1 จัดทำเสร็จทันตามเป้าหมายในปีพ.ศ. 2525 ส่วนหนึ่งธนาคารมอบเป็นที่ระลึกในงานเปิดสำนักงานใหญ่ ส่วนหนึ่งมอบให้สถาบันการศึกษาบางแห่ง ทั้งระดับมัธยมและอุดมศึกษา อีกส่วนให้สำนักพิมพ์ไทยวัฒนาพานิชพิมพ์จำหน่ายให้ประชาชนทั่วไป
หลังจากเล่มแรกลุล่วง ผู้จัดทำคาดว่าเล่มอื่นจะสำเร็จตามมา แต่ต้องพบอุปสรรคหลายประการ เนื่องจากเนื้อหาของเล่มที่ 3 และเล่มที่ 4 มีเนื้อหาที่กว้างขวาง และมีผู้ร่วมเขียนจำนวนมาก ส่วนเล่มที่ 2 มีผู้เขียนเพียงคนเดียว แต่เนื้อหาครอบคลุมกว้างขวางมาก
เกือบ 20 ปีผ่านไป หลังจากหนังสือเล่มแรก ตามด้วยเล่มที่ 3 ถูกตีพิมพ์และวางจำหน่ายเมื่อปีพ.ศ.2541 จากนั้นหนังสือเล่มที่ 4 ได้รับการตีพิมพ์เมื่อปีพ.ศ.2549 โดยสมาคมศิษย์เก่าคณะสถาปัตยกรรมศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย เพื่อจัดจำหน่ายในโอกาสครบ 72 ปี คณะสถาปัตยกรรมศาสตร์ จุฬาฯ ส่วนหนังสือเล่มที่ 2 ยังรวบรวมข้อมูลได้ไม่สมบูรณ์
ต่อมา ปีพ.ศ.2550 ธนาคารกรุงเทพมีความประสงค์จัดพิมพ์ให้ครบชุด เพื่อเฉลิมพระเกียรติและทูลเกล้าฯ ถวายพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว ในวโรกาสมหามงคลเฉลิมพระชนมพรรษา 80 พรรษา ในปีพ.ศ.2551 และต้องการให้เป็นหนังสือที่ได้มาตรฐานทางวิชาการกว่าการจัดพิมพ์ครั้งแรก จัดงบประมาณเพื่อพิมพ์ต้นฉบับใหม่ รวมถึงเปลี่ยนแปลงข้อมูลในหนังสือเล่มที่ 2 เรื่องทัศนศิลป์
จากเดิมครอบคลุมถึงเรื่องพัฒนาการของทัศนศิลป์ประเทศไทยในด้านต่างๆ ให้มุ่งเน้นเฉพาะทัศนศิลป์ในพระพุทธศาสนา คือเรื่อง พระพุทธปฏิมา อัตลักษณ์พุทธศิลป์ไทย และนำมาจัดไว้เป็นลำดับที่ 1 ของหนังสือชุดนี้
ดังนั้น ในฉบับเฉลิมพระเกียรติฯ จึงประกอบด้วยหนังสือ 4 เล่ม เรียงลำดับใหม่ ประกอบด้วย เล่มที่ 1 พระพุทธปฏิมา อัตลักษณ์พุทธศิลป์ไทย เล่มที่ 2 เรื่องภูมิหลัง เล่มที่ 3 ศิลปะการแสดง และเล่มที่ 4 วัฒนธรรมพื้นบ้าน
"พระพุทธปฏิมา อัตลักษณ์พุทธศิลป์ไทย" เขียนโดย รศ.ดร.พิริยะ ไกรฤกษ์ อาจารย์ด้านประวัติศาสตร์ชื่อดัง โดย อาจารย์พิริยะเขียนออกมาโดยคัดค้านทฤษฎี วิธีอธิบายประวัติศาสตร์ศิลปะตามแนวของตะวันตก ที่ถือว่ายุคสมัยทางรูปแบบของศิลปะ โดยเฉพาะในการศึกษาเรื่องพุทธศิลป์ ที่มองว่าพระพุทธปฏิมาเป็นเพียงรูปจำลองของพระพุทธรูปองค์ต้นแบบ โดยจำลองสืบทอดต่อกันเรื่อยมา
ไม่ได้ขึ้นอยู่กับยุคสมัยทางประวัติศาสตร์ แต่ขึ้นอยู่กับกระแสนิยมของแต่ละยุคสมัย
แต่อาจารย์พิริยะใช้การอธิบายให้เห็นถึงความสอดคล้องกับขนบธรรมเนียมประเพณี และคตินิยมการสร้างพระพุทธปฏิมาในประเทศไทย
พร้อมทั้งนำเสนอข้อคิดเห็นใหม่เกี่ยวกับพระพุทธปฏิมาองค์สำคัญ เช่น พระพุทธชินราช พระพุทธสิหิงค์ ด้วยแนวทางใหม่ที่ยังไม่มีการเผยแพร่ที่ใดมาก่อน
นับว่าเป็นหนังสือค้นคว้าสำหรับนักวิชาการและผู้ที่สนใจในเรื่องพระพุทธศาสนา และประเพณีการสร้างพระพุทธรูป
นอกจากนี้ ยังเป็นคู่มือสำหรับผู้ที่ยังไม่เข้าใจในประเพณีเกี่ยวกับพุทธศาสนาในชีวิตประจำวัน ที่ถือปฏิบัติมาตั้งแต่สมัยปู่ ย่า ตา ยาย รวมถึงแสดงให้เห็นความผูกพันระหว่างพระพุทธศาสนา และสถาบันพระมหากษัตริย์
ทั้งในด้านพื้นฐานทางศีลธรรมตามหลักธรรมของพระพุทธศาสนา และในทางการเมืองการปก ครอง ที่เป็นเครื่องเชื่อมโยงสถาบันหลักทั้งสองเข้ากับประชาชน เพื่อความเป็นหนึ่งเดียวกันของชาติ
"ภูมิหลัง" เขียนโดย ม.ร.ว.คึกฤทธิ์ ปราโมช, ดร.พิสิษฐ เจริญวงศ์, ดร.สุเมธ ชุมสาย ณ อยุธยา และ ศ.โชติ กัลยาณมิตร บอกเล่าถึงเรื่องราวประวัติความเป็นมาและสังคมไทย
ส่วน "ศิลปะการแสดง" แสดงถึงเอกลักษณ์ของชาติ ในด้านศิลปะการแสดง ดนตรี นาฏศิลป์ และการละเล่นพื้นบ้านจากภาคต่างๆ หรือแม้แต่ศิลปะการแสดงที่สืบทอดมาจากชนชาติอื่นที่ชาวไทยเลือกเฟ้นแล้วว่าเหมาะสมดีงามสำหรับชาวไทย รวมถึงตรงตามความเชื่อดั้งเดิมของชนในชาติ นำมาปรับปรุงและถ่ายทอดสืบมาจนปัจจุบัน
โดยเฉพาะศิลปะการแสดงพื้นบ้าน เนื้อหาครอบคลุมเรื่องดนตรีและนาฏศิลป์พื้นเมืองในทุกภาค เขียนโดย ศ.สุธิวงศ์ พงษ์ไพบูลย์, ผศ.วิเชียร วรินทรเวช, รศ.ภิญโญ จิตต์ธรรม, ศ.ชวน เพชรแก้ว, รศ.ดร.ไพบูลย์ ดวงจันทร์, ผศ.เฉลิม มากนวล, รศ.อุดม หนูทอง, อาจารย์ยงยุทธ ธีรศิลป์, อาจารย์ทวีศักดิ์ ปิ่นทอง, อาจารย์วิรัช บุษยกุล, ดร.ทองคูณ หงส์พันธุ์, รศ.สงบ บุญคล้าย และอาจารย์วิโรจน์ เอี่ยมสุข
"วัฒนธรรมพื้นบ้าน" เขียนโดย ดร.นิจ หิญชีระนันทน์, อาจารย์จุลทัศน์ พยาฆรานนท์, อาจารย์ฉวีงาม มาเจริญ, อาจารย์บุญหลง ศรีกนก, และอาจารย์เบญจมาศ แพทอง ภาพประกอบถ่ายโดยรศ.แสงอรุณ รัตกสิกร
นับเป็นหนังสือบันทึกภาพของศิลปะพื้นบ้าน และงานช่างฝีมือชาวไทยในช่วงเวลา 30 ปีที่แล้ว เพื่อเป็นคู่มือสำหรับผู้ใฝ่รู้ใช้ศึกษา เนื่องจากเห็นว่าพัฒนาการด้านต่างๆ ที่เกิดขึ้นในสังคมกำลังลิดรอนความมีชีวิตชีวาของศิลปกรรมแขนงนี้ จนอาจสูญหายไปในที่สุด
นอกจากนี้ ยังรวบรวมประเพณี คติ ความเชื่อ ที่มีอิทธิพลต่อชีวิตประจำวันของบรรพบุรุษ และสืบต่อบางเรื่องมาถึงปัจจุบัน การละเล่นที่มีลักษณะเฉพาะของท้องถิ่น อันเป็นลักษณะนิสัยแท้จริงของชาวบ้านไทย เพื่อให้เรียนรู้ถึงวิวัฒนาการจากมรดกทางวัฒนธรรม
นี่คือบางส่วนของหนังสือลักษณะไทย ที่นำมายกตัวอย่างพอสังเขป
เป็นเวลากว่า 30 ปี แห่งความทุ่มเททั้งแรงกาย แรงใจ และกำลังสมอง ของปราชญ์ทางวัฒนธรรมในทุกแขนง "ลักษณะไทย" สำเร็จสมบูรณ์ออกมาเป็นคู่มือทางวัฒนธรรม และแสดงอัตลักษณ์ของชนชาติ
วันที่ 25 ตุลาคม พ.ศ. 2552 ปีที่ 19 ฉบับที่ 6905
จาก : หนังสือพิมพ์ข่าวสด